Tốt nghiệp đại học ngành Kinh tế chính trị tại Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, sau đó học sau đại học tại Trường Đại học Tổng hợp Manchester – Vương quốc Anh và sau tiến sĩ tại Trường Đại học Tổng hợp Geogetown – Hoa Kỳ, chuyên ngành Kinh tế quốc tế.

Trải qua nhiều cương vị công tác tại Đại học Quốc Gia Hà Nội như Giảng viên; Phó Chủ nhiệm Khoa Kinh tế; Hiệu trưởng Trường Đại học Kinh tế; Phó Giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội; Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch Hội đồng, Giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội. Tháng 4 năm 2016, được phê chuẩn giữ chức vụ Bí thư Ban cán sự Đảng, Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo. Tháng 5 năm 2016 được bầu làm Đại biểu Quốc hội khóa XIV.

Là Thành ủy viên Thành ủy Hà Nội nhiệm kỳ 2010-2015; Ủy viên dự khuyết Ban chấp hành Trung ương Đảng nhiệm kỳ 2011-2016; Ủy viên Ban chấp hành Trung ương Đảng nhiệm kỳ 2016-2021.

Được Chủ tịch nước tặng thưởng Huân chương Lao động hạng Ba, Danh hiệu Nhà giáo ưu tú; được Thủ tướng Chính phủ tặng Bằng khen; được một số trường đại học danh tiếng thế giới trao tặng danh hiệu Tiến sĩ danh dự (Trường Đại học Năng lượng Mátxcơva – Liên bang Nga, Trường Đại học Kinki – Nhật Bản).

Nhập ngũ 01/4/1975. Tốt nghiệp đại học ngành Ngữ văn tại Trường Đại học Sư phạm Việt Bắc (nay là Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên – Đại học Thái Nguyên); học thạc sĩ ngành Lý luận Văn học, tiến sĩ ngành Lý thuyết và Lịch sử văn học tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội; được phong chức danh Phó Giáo sư năm 2006.
Tháng 5/2007, được bầu làm Đại biểu Quốc hội khoá XII, Ủy viên Ủy ban Văn hóa, giáo dục, thanh niên, thiếu niên và nhi đồng của Quốc hội Khoá XII.

Trải qua nhiều cương vị công tác trong ngành Giáo dục: giảng viên, Phó Trưởng khoa, Trưởng khoa; Phó Bí thư Đảng uỷ, Phó Hiệu trưởng Trường Đại học sư phạm; Phó Bí thư Đảng uỷ, Phó Giám đốc Đại học Thái Nguyên; Cục trưởng Cục Nhà giáo và Cán bộ quản lý cơ sở giáo dục, Chánh Văn phòng Bộ Giáo dục và Đào tạo.

Tháng 12/2012 được bổ nhiệm chức vụ Thứ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo; Ủy viên Ban Cán sự Đảng Bộ Giáo dục và Đào tạo; Bí thư Đảng ủy, kiêm Hiệu trưởng Trường Đại học Kinh tế quốc dân (từ tháng 5/2013 đến tháng 9/2014). Chủ tịch Hội Cựu chiến binh Cơ quan Bộ (nhiệm kỳ 2012 – 2017); Chủ tịch Hội hữu nghị Việt – Bỉ (nhiệm kỳ 2013 – 2018); Phó Chủ tịch Hiệp hội các trường đại học cao đẳng Việt Nam (nhiệm kỳ 2015 – 2018); Bí thư Đảng ủy Bộ, Bộ Giáo dục và Đào tạo từ 8/2015.

Được Chủ tịch nước tặng thưởng Huân chương Lao động hạng nhì, hạng ba, Danh hiệu Nhà giáo Ưu tú; Bằng khen của Thủ tướng Chính phủ và nhiều Bằng khen của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo; Bằng khen của Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam; Bằng khen của Tổng Cục chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam. Được tặng các Kỷ niệm chương: “Vì sự nghiệp Giáo dục”, “Vì thế hệ trẻ”, “Vì sự nghiệp Tư pháp”, “Vì sự nghiệp phát triển Hội Luật gia Việt Nam”,  “Vì sức khỏe nhân dân”, “Bảo vệ an ninh Tổ quốc”.